Wat is het “afweersysteem”?

Auteur: prof. dr. Tom Moreels

Het afweersysteem, het immuunsysteem, de afweer of de immuniteit… Allemaal synoniemen voor de natuurlijke verdediging van het menselijk lichaam. En waarom krijgen patiënten met de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa die termen zo vaak te horen ? Het afweer- of immuunsysteem is de oorzaak van het ontstaan van in ammatoir darmlijden, er wordt gebruik gemaakt van datzelfde immuunsysteem in de behandeling ervan, en het kan de oorzaak zijn van bijkomende problemen of complicaties. Het immuunsysteem is dus uitermate belangrijk voor patiënten met in inflammatoir darmlijden en hun behandelende artsen.

Het immuunsysteem

Het immuunsysteem bestaat uit verschillende types van immuuncellen die door verschillende organen geproduceerd worden. De meeste van deze cellen behoren tot de klasse van de witte bloedcellen. Het geheel van al deze cellen en de actieve stoffen die ze uitscheiden vormen het immuunsysteem. De twee belangrijkste soorten actieve stoffen door deze immuuncellen geproduceerd zijn enerzijds specifieke antistoffen en anderzijds cytokines. Antistoffen zijn grote eiwitstructuren gericht tegen specifieke doelwitten, die zowel lichaamsvreemd (bacteriën, voedingsstoffen,…) als lichaamseigen (schildklier, maag,…) kunnen zijn. Cytokines zijn kleinere eiwitten die de wisselwerking tussen de verschillende immuuncellen en de andere cellen van ons lichaam regelen. Dit complexe geheel van witte bloedcellen met hun antistoffen en cytokines vormen het immuunsysteem dat ons beschermt tegen infecties en het evenwicht bepaalt tussen de miljarden bacteriën en virussen in ons maagdarmkanaal zonder dat we er ziek van worden. Maar het immuunsysteem kan ook mank lopen en problemen veroorzaken, zoals gebeurt bij onder andere allergische reacties en bij het ontstaan van inflammatoir darmlijden.

Het immuunsysteem en het ontstaan van inflammatoir darmlijden

Algemeen wordt aangenomen dat inflammatoir darmlijden het resultaat is van een onaangepaste reactie van het immuunsysteem tegen bacteriën en/of virussen in het maagdarm kanaal bij mensen met een genetische voorbeschiktheid. Het complexe immuunsysteem wordt dan ook zeer uitgebreid bestudeerd en stapje voor stapje ontrafeld in het kader van inflammatoir darmlijden. Door de overreactie van het immuunsysteem bij inflammatoir darmlijden, bestaat de behandeling grotendeels uit het onderdrukken van het immuunsysteem.

Het immuunsysteem en de behandeling van inflammatoir darmlijden

Al zeer vroeg in het behandelingsschema van inflammatoir darmlijden zal gestart worden met middelen die het immuunsysteem onderdrukken, ook immuunsuppressiva genoemd. Corticosteroiden hebben niet enkel een ontstekingsremmend effect, maar in voldoende hoge dosis werken ze ook immuunsuppressief. Middelen zoals Imuran, Puri- Nethol, Methotrexaat en Neoral zijn typische immuunsuppressiva die frequent gebruikt worden in de behandeling van zowel de ziekte van Crohn als colitis ulcerosa. Maar ook de nieuwere producten zoals Remicade en Humira onderdrukken het immuunsysteem. Deze geneesmiddelen hebben een zeer kenmerkende structuur en worden biologicals genoemd. Het zijn immers kunstmatig ontwikkelde antistoffen, naar analogie van de antistoffen die geproduceerd worden door bepaalde witte bloedcellen van het immuunsysteem. In het geval van Remicade en Humira zijn de antistoffen gericht tegen het ontstekingseiwit tumor-necrosis-factor- en blokkeren de werking hiervan. Bovendien laat deze technologie toe om ook andere kunstmatige antistoffen te ontwikkelen tegen andere lichaamseigen stoffen en cytokines die een cruciale rol spelen bij ontstekingsreacties zoals bij inflammatoir darmlijden. Dit heeft dan ook de deur geopend tot de ontwikkeling van nieuwe biologicals gericht tegen andere ontstekingseiwitten, waarvan de beschikbaarheid in de loop van de volgende jaren te verwachten is. Echter, het immuunsysteem laat zich niet altijd ongestraft onderdrukken, wat kan leiden tot complicaties.

Het immuunsysteem en complicaties

Aangezien het immuunsysteem ons moet beschermen tegen allerhande infecties, houdt de medicamenteuze onderdrukking ervan dus ook in eerste instantie een risico op infecties in. Elke onderdrukking van het immuunsysteem kan infecties veroorzaken, en waakzaamheid is dus steeds geboden om zulke infecties vroegtijdig te herkennen en te behandelen. Het niet tijdig herkennen van een infectie wanneer het immuunsysteem niet optimaal werkzaam is, kan immers ernstige gevolgen hebben. Gelukkig kunnen er ook een aantal infecties vermeden worden door enerzijds de immuunsuppressiva correct te doseren en anderzijds dankzij de juiste vaccinaties. Patiënten met inflammatoir darmlijden die behandeld worden met immuunsuppressiva en/of biologicals dienen bijgevolg een specifiek vaccinatieschema te volgen. Om aan te tonen hoe complex het geheel van het immuunsysteem wel kan zijn, tenslotte nog dit: Een heel specifieke complicatie van het immuunsysteem is het ontwikkelen van natuurlijke antistoffen (door het immuunsysteem) tegen kunstmatige antistoffen (biologicals) waardoor allergische reacties tegen biologicals kunnen ontstaan en de werking ervan afgeremd wordt. Tegenwoordig kunnen deze antistoffen ook in het bloed opgespoord worden om op deze manier de behandeling met biologicals te kunnen bijsturen.

Besluit

Het afweer- of immuunsysteem speelt een cruciale rol in het behoud van de gezondheid, maar kan ook de oorzaak zijn van het ontstaan van bepaalde aandoeningen, zoals inflammatoir darmlijden. Beïnvloeding van het immuunsysteem, voornamelijk het onderdrukken ervan, is dan ook een hoeksteen geworden in de behandeling van zowel de ziekte van Crohn als colitis ulcerosa. Anderzijds dient ook de nodige waakzaamheid geboden om het immuunsysteem voldoende onder controle te houden om de mogelijke risico’s van de onderdrukking ervan te voorkomen.